Buhari’de geçen konuyla ilgili hadislerde dört konunun bulundu?u görülmektedir.

1. Hadislere bak?ld???nda Resulullah, “la ilahe illallah/?lah yoktur, yaln?zca Allah vard?r” tümcesini sözel olarak söyleyip inanan?n cennete girece?ine de?il, cehennemden ç?kaca?? olgusuna vurgu yap?ld??? görülüyor. Dolay?s?yla burada, bu tümceyi bir kere sözel olarak söyleyenin kay?ts?z ko?ulsuz cennete girece?ini de?il, sözlerine kendi içselli?ini tan?k yapan?n cehennemden ç?kaca?? anlat?lmaktad?r. Bu bak?mdan hadis, cennete giri?i de?il cehennemden ç?k??? öne ç?karmaktad?r.

2. Hadislerde örnek seçilen nesnelerin türü gerçekten dikkat çekici oldu?u yads?namaz. Hardal, arpa, bu?day ve tohum olarak belirlenen bu nesneler bitki s?n?f?ndand?r. Örnek verilen nesnelerin birer tohum niteli?i ta??malar? önemlidir. Bunlar, “Allah’?n Tek’lik Boyutu” bilincinin, inanc?n çekirde?ini ve özünü olu?turmas? bak?m?ndan önemli ayr?nt?lar oldu?u gözard? edilemez.

3. Hadislerde öne ç?kan ba?ka bir özellik ise, tohumlar?n maddesel yap?lar?d?r. Bunlar?n adet yönüyle tek ve fiziksel aç?dan elin tutmakta, gözün kavramakta zorland???, oldukça küçük bir kütleye sahip olmalar?, yaln?zca olgular?n ba?lang?çtaki durumlar? için söz konusu olaca??n? biliyoruz. Sonuçta varacaklar? nokta, ba?taki durumlar?yla k?yas bile kabul etmeyecek ölçüde oldu?unu görüyoruz. Çünkü, “la ilahe illallah/?lah yoktur, yaln?zca Allah vard?r/Allah’?n Tek’lik Boyutu” tümcesi her ne kadar k?sa bir tümce gibi görünse de, ölüm ötesindeki sonsuz ya?amsal boyutta, aynen bir tohumun ileride dal budak salan, yaprak, çiçek, meyve veren, kökle?en ve ba?ka tohumlara kaynakl?k eden bir a?aca benzemektedir.

4. Hadislerde seçilen nesnelerin küçük boyutlar?n?n yan?nda, ta??d?klar? özgül a??rl?klara da vurgu yap?lmas?, ba?ka bir önemli ayr?nt?d?r. Bir ?eyin say?sal yönü, matematiksel bir olgu olup, o ?eyin niceli?ini belirtirken, benzetim aç?s?ndan bir ?eyin a??rl??? matematiksel bir olgu olup, o ?eyin niteli?ini gösterir. Hadislerde geçen a??rl?k ve ölçü sözcükleri, “Allah’?n Tek’lik Boyutu” gerçe?inin söze yans?yan say?sal oran?yla de?il, hem gönülde hem de duygusal olarak yapt??? etki ve a??rl?kla ölçülebilece?ini an?msatmas? bak?m?ndan anlaml?d?r. Genel bir bak??la, “la ilahe illallah/?lah yoktur, yaln?zca Allah vard?r/Allah’?n Tek’lik Boyutu” sözlerini söyleyen herkesin kay?ts?z ko?ulsuz cennete girece?ini anlat?yor gibi görünen yukar?daki söylentinin, asl?nda benzer hadislere bak?ld???nda hiç de öyle olmad??? görülür.

Ayr?ca Kelime-i Tevhidi (La ilahe illa Allah) kendisini olu?turan harfler ve sözcükler ile gerek tümce yap?s? ve gerekse dil bilgisi kurallar? aç?s?ndan ta??d??? anlamsal derinlik, onu dilsel bir araç olman?n ötesine ta??maktad?r. Örne?in, harfleri aç?s?ndan Kelime-i Tevhidin (La ilahe illa Allah) uzatma harfleriyle birlikte harf say?s? on be?, uzatma harfleri d???nda bu say?n?n on bir oldu?u görülür. Her iki durumda ortaya ç?kan say? tektir. Kelime-i Tevhid (La ilahe illa Allah) tümcesi içerisindeki dört sözcükten olu?tu?u, on be? harfin kök bak?m?ndan dayand??? harflere bak?ld???nda ise görülmektedir ki, bu dört harf “Allah” sözcü?ünü olu?turan harflerdir. Kelime-i Tevhidin (La ilahe illa Allah) harf düzeninin neden “Allah” sözcü?ünden olu?tu?u konusunda birçok yorumlar yap?labilir. Örne?in, “Allah” ad? sözcük yönüyle di?er adlarda bulunmayan baz? özelliklere sahip oldu?u görülür. “Allah” sözcü?ündeki “elif”, geriye kalandan ilk “lam” kald?r?lsa geriye kalan sözcü?ün anlam? “Allah’a özgüdür” demektir. “Lehu” sözcü?ünden “lam” kald?r?lsa geriye “hüve” kal?r ve “hüve” ise “O” demektir ve bu sözcük ayn? zamanda Allah’? göstermektedir. Bu sözcü?ün ikilenen ve ço?ul kal?plar?nda “vav” harfinin dü?mü? olmas?, “hüve” sözcü?ündeki “vav”?n ço?altan oldu?unu gösterir. Allah’?n bu ad d???ndaki hiçbir ad?nda böyle bir özellik görülmez.

Bir di?er konu, ku?kusuz Allah’?n kendi varl???na özgü adlar? içinde en birle?tirici ve kapsay?c? ad?, “Allah” ad?d?r. Bundan dolay? Kelime-i Tevhidin (La ilahe illa Allah), tümce yap?lar? içinde örneklik niteli?i aç?s?ndan en mükemmeli “La ilahe illa Allah” tümcesidir. Bu tümce biçiminin önemini, özellikle inançs?z birinin ?slam dinine ilk giri? a?amas?nda görmek olas?d?r. ?nançs?z bir ki?i, inançsal bir boyuta geçerken “la ilahe illallah” demeyip de “la ilahe illarrahim” tümcesi gibi Allah’?n kendine özgü adlar?ndan ba?ka bir ad? “Allah” sözünün okunu?unun yerine koyarak söylemi? olsa, di?er niteliklere sahip ?eylerin varl??? akla gelebilece?inden, kan?mca o ki?inin inanc? gerçek anlamda bir inanç olu?turmaz. Çünkü Kelime-i Tevhitteki (La ilahe illa Allah) Allah ad?, en büyük ve kapsay?c? niteliklere sahip bir ad, adlar, özellikler ve anlamlar?n?n tümünü kapsayan, Allah’?n kendine özgü varl???n? gösteren, kendi varl???yla özde?lik sunan bir adland?rma oldu?u yads?namaz bir gerçektir. Kelime-i Tevhid (La ilahe illa Allah) aç?s?ndan bak?ld???nda sözü edilen Allah ad?, adland?r?lm???n ayn?n? belirtir. Bu yüzden inançsal boyuta geçi?in ilk a?amas?, ancak “la ilahe illallah” sözüyle olas? olmaktad?r. Bu konu asl?nda söz ile varl?k ili?kisine ba?l? tart??ma konular?ndan biri olan din bilimindeki ad/adland?r?lm?? sözcükleri aras?ndaki tart??man?n konusudur. Ad, adland?r?lm??la ayn? m?d?r, ba?ka m?d?r? ?slam dini içinde inançsal bir ak?m ve görü?lerinden birisi olan E?arilerin ço?unlu?u, “ad, adland?r?lm???n ayn?d?r” görü?üne inanm??t?r. Bu görü?lerin sahipleri, Yusuf Suresinin 12/40, “Siz Allah’? b?rak?p; yaln?zca sizin ve atalar?n?z?n takt??? birtak?m adlara tap?yorsunuz...” ?eklindeki ayetini örnek gösterirler ve kulluk, ad/adlara özgü olmay?p özedir nedenselli?ini öne sürerler. “Ad, adland?r?lm??tan ba?kad?r” diyenler ise Kur’an’daki Araf Suresi 7/180 ayetindeki ?u bildirimi örnek verirler; “En güzel adlar Allah’?nd?r”. As?l soruna gelince kastedilen ?ey sözün do?rudan kendisi ise, burada ad kesin biçimde adland?r?lm???n ba?kas? olurken; as?l kastedilen ad?n sahibi/kullanan? ise burada ku?kusuz ad, adland?r?lm???n ayn? olmaktad?r. Bu bak?mdan düzenleme içinde kullan?lan sözcüklerin tüm harflerinin, Allah sözcü?ündeki harflerden olu?mas?n?n önemi yads?namaz bir olgudur.

Gerçekten, simyac?, kimyager, hekim ve filozof olan ?slam bilgini Fahreddin Razi’nin Allah sözcü?ündeki harflere, ?slam’a ili?kin hemen her alan?nda altm??tan çok yap?t? bulunan bilgin Zerke?i’nin de bir bütün olarak, Kelime-i Tevhidin (la ilahe illallah) harflerine ili?kin getirdi?i yorumlar, asl?nda bu tümcenin salt bir dil uygulamas? olmad???n? kan?tlar niteliktedir. Razi’ye göre, Allah ad?nda ?öyle bir özellik bulunmaktad?r. Allah sözcü?ü dört harften (hemze, (iki lam ve he) olu?ur; “Hemze” bo?az?n en alt taraf?ndan, “lam” dilin kenar?ndan, “he” ise hemze gibi bo?az?n alt taraf?ndan ç?kar. Burada sözcü?ün ses ç?k??lar?nda gizlenen ince bir anlam oldu?unu söyler. “Hemze”nin ç?k?? noktas? olan bo?az?n en alt k?sm?, harflerin söyleni?lerinin ba?lang?ç noktas?d?r, sonras?nda “lam” harfiyle dilin kenar?na kadar yükselen ses, “he” harfiyle nefesin de yeri olan bo?az?n alt?na kadar inerek son bulur, der ve kulun kullu?u seyri de böyledir diyerek, öncelikle bilgisizlikten kurtulur, a?ama a?ama kulluk boyutlar?na yükselir, böylece “Tek’lik Boyutunun” derinliklerinde yok olu?a kadar gizemler aç?lmaya ba?lar. Son a?amada ise, “her ?eyin sonunda ba?lang?ca dönü?tür” anlam? gere?ince tan?madaki çaresizlik ve gereksinimlik kavray???na var??la ba?lad??? noktaya döner.

Zerke?i’nin dile getirdi?i yorum, Razi’nin yorumuna benzer nitelikte olup, o da bu harflerin baz? gerçeklere dolayl? bir anlat?mla geçti?ini gösterir. “La ilahe illallah” tümcesindeki harflerin yap?s? incelendi?inde, bu harflerin a??z bo?lu?undan ç?kan harfler oldu?u ve içlerinde duda?a ili?kin harfler ve noktal? harflerden hiçbir harfin olmad??? görülür. Zerke?i, Kelime-i Tevhid (La ilahe illallah) içerisinde hiçbir dudak harfinin bulunmay???n?, bunun iki dudakla, dilden daha çok insan?n içselli?iyle dile getirilmesine yönelik bir gösterge oldu?unu söyler. Ancak noktal? harflerin bulunmay???n? ise, Allah’?n d???ndaki tüm ilahlardan soyutlanmaya dönük bir bilgi olarak alg?lad???n? ileri sürer.