FELSEFECİLERİNTUTARSIZLIĞI-40

İmamGAZALİ

Tehâfüt El-Felâsife (Felsefecilerin Tutarsızlığı)

...

ONDOKUZUNCU  SORUN

Felsefecilerin insan ruhlarınınvar olduktan sonra yok olmasının olanaksız olduğu ve onun sonsuz olup yokluğunun düşünülemeyeceği konusundaki sözlerinin geçersizliğiyle ilgilidir.

Bu iddia için kanıt istendiğinde onlar iki kanıt  getirirler;

Birincisionların şu sözleridir; Ruhun yok olması; ya bedenin ölümüyle veya ona bir zıttının bulaşmasıyla olacaktır ya da güç sahibinin gücüyle olacaktır.

Bedenin ölmesiyle ruhun yok olması yanlıştır çünkü beden ruhun yeri değildir, aksine onun aracıdır. Bedendeki güçler aracılığıyla ruh, bu aracı kullanır. Aracın bozulması, aracı kullananın bozulmasını gerektirmez. Ancak aracı kullanan hayvan ruhları ve bedensel güçler gibi aracın içinde yer etmiş ve onun yapısına karışmış olursa dışındadır.

Hem ruhun bedene birlikteliği ile birlikte olmaksızın diye iki fiili vardır.

Bedene birlikteliği ile olan fiili; hayal, duygu, istek ve öfkedir. Bu fiili, kuşkusuz bedenin bozukluk bulmasıyla bozulur ve güçlenmesiyle güç kazanır.

Bedenin birlikteliği olmaksızın, kendiliğinden olan fiiline gelince bu, maddelerden soyutlanmış düşünülebilirlerin kavranmasıdır. Düşünülebilirleri kavraması için ruhun bedene ihtiyacı yoktur. Üstelik bedenle uğraşması onu düşünülebilirleri kavramaktan alıkoyar. Ruhun bedenden ayrı ve bedenle birlikte fiilleri olduğuna göre, var olabilmesi için bedene gereksinümi yoktur.

Ruha bir zıttının bulaşmasıyla yok olduğunu söylemek de yanlıştır. Çünkü özlerin zıttı olmaz. Bunun için evrende ancak belirtiler ve nesnelerin üzerine ilişen şekiller yok olabilir; Su olma şekli zıttıyla yok olabilir ki, bu buhar olma şeklidir. Bulunacağı yeri olan madde ise hiçbir zaman yok olmaz. Bulunacağı yeri olmayan her özün zıttı ile yok olması düşünülemez. Çünkü yeri olmayanın zıttı da yoktur, zıtlar bir yerde artarda gelen durumlardır.

Ruhun güç sahibi birinin gücü ile yok olacağını söylemek de yanlıştır. Çünkü yokluk bir şey değildir ki, güç ile meydana gelmesi düşünülebilsin. Bu, evrenin sonsuzluğu konusunda belirttiklerinin aynıdır. Biz bu konuyu orada belirttik ve üzerinde konuştuk.

Buna itirazımız bir kaç yöndendir;

Birincisi, “ruh; bedenin ölümüyle ölmez, çünkü o bedene girmiş değildir” görüşüdür ki bu bir önceki soruna dayanarak yürütülmektedir. Biz bu görüşü kabul etmiyoruz.

İkincisi, felsefecilere göre her ne kadar ruh bedene girmiyorsa da onun bedenle ilişkisi vardır. Öyle ki, ruh ancak bedenin meydana gelmesiyle meydana gelir. Bu görüş İbni Sina'nın ve gerçekleri araştıranların tercih ettiği görüştür. Onlar, Eflatun’un“ruh; başlangıcı olmayandır, bedenlerle uğraşması ona kanıtlara dayalı yöntemlerle ilişir” sözünü reddetmişlerdir.

Buna göre ruhlar; Bedenlerden önce eğer bir idiyseler nasıl ayrılmışlardır? Çünkü hacmi ve ölçüsü olmayan şeyin parçalanması düşünülmez. Eğer parçalanmadıkları iddia ediliyorsa bu, olanaksızdır. Çünkü zorunlu olarak bilinir ki; Ahmet’in ruhu Mehmet’in ruhunun başkasıdır. Eğer bir olsaydılar, o zaman Ahmet’in bilgilerinin, Mehmet’in bilgileri olması gerekirdi. Çünkü bilgi; ruhun kişisel niteliklerindendir. Kişinin nitelikleri, her ilişmeye kendi ile birlikte girer. Eğer ruh, bedenlerden önce bir değil de çok idiyse, neden çoğalmıştır? Çoğalması; maddeler, yerler, zamanlar ve özelliklerle olamaz. Çünkü onda özelliklerin değişmesini gerektiren bir özellik yoktur. Bedenin ölümünden sonra ruhların durumu ise bunun aksinedir. Çünkü ruhun devamlılığını kabul edenlere göre, bedenin ölümünden sonra ruhlar özelliklerin değişmesiyle çoğalır, çünkü o bedenin ölümünden sonraki ruhsal bedenlerle değişik şekiller edinmiştir.

Onda iki ruh birbirinin benzeri değildir. Çünkü onun elde ettiği bu şekiller ahlaktan meydana gelir. Ahlak ise birbirine benzemez. Tıpkı dış görünüşe ait ahlak benzemediği gibi. Eğer benzemiş olsaydı bizim için Ahmet ile Mehmet’in benzer olması gerekirdi.

Bukanıta göre, meninin rahimde meydana gelip, yaratılışı yönetici nefsi kabule hazır hale gelince, ruh meydana gelir. Meni ruhu sonra kabul eder, çünkü o kabul edilen ruh yalnızca nefistir. Bazen bir rahimde ikiz olan iki meninin ruhu kabule uygun olması olasıdır. Bu durumda iki meniye de, ilk başlangıçtan aracılı veya aracısız olarak sonradan var olan iki ruh ilişir. Birinin ruhu diğerinin bedeninin yöneticisi, onun ruhu da bunun bedeninin yöneticisi olmaz. Budurumda bir ruhun bir cisme özgü olması, ona ayrılan ruhla, ona ayrılan beden arasındaki özel bir ilişkiden dolayı olur. Aksi durumda bu ikizlerde birinin bedeni bu ruhu kabul konusunda diğerinden öncelikli olamazdı. Öncelikli olsaydı, iki ruh; birlikte meydana gelmiş olurdu ve iki meni birlikte yönetimi kabule uygun olurdu. O zaman ikisini birbirinden ayıran özellik ne olacaktı? Eğer bu özellik onun yaratılışına karışma idiyse bu, bedenin yok olmasıyla hükümsüz olurdu. Eğer ortada özellikle bu nefisle, özellikle bu beden arasındaki ilginin başka bir şekli var idiyse ve bu ilgi o ruhun meydana gelmesinde gerekli olmuşsa, aynı ilginin ruhun sürekliliği konusunda da gerekli olması hangi şekilde uzak görülebilir? Bağlantı kopunca ruh da yok olur. Sonra ancak dirilme ve yayma yolu ile varlığı Allah'ın iradesiyle varlık bulur. Gerçekten bu konu; dinsel hükümlerde öldükten sonra dirilme konusunda söylenmiştir.

Denilirse ki; Ruh ile beden arasındaki ilişki, ancak doğuştan gelmebir istek yoluyla olmaktadır. Doğuştan, bu ruh; özellikle bu beden için yaratılmıştır. Bu aşırı istek, onu diğer bedenlere bağlamaktan alıkoyar ve bir an olsun onu başıboş bırakmaz. Dolayısıyla doğuştan gelen bu istek ile sınırlı olarak, belirli bedene bağlı kalır ve diğerinden uzaklaşmış olur.

Bu ise, ruhun doğuştan bir istekle yönetimine aşırı istek duyduğu bedenin bozulmasıyla bozukluk bulmasını gerektirmez. Evet, bazen bu aşırı istek, ruhun bedenden ayrılması durumunda devam eder. Eğer yaşamak ile; ruhun bedenle uğraşmasına, aşırı isteklere engel olmaktan vazgeçip düşünülebilirleri istemesine karar veriliyorsa; aşırı isteğin gereğine ulaştıran aracın ortadan kalkması durumunda aynı istekle ruh, acı ve eziyet duyar.

Yoktan meydana gelmenin başlangıcında, Ahmet’in ruhunun, Ahmet’in kişiliği için belirlenmesine gelince bu, hiç kuşkusuz bedenle ruh arasında var olan nedenselliğe ve ilişkiye dayanır. Öyleki bu beden sözgelimi bu ruh için, diğerlerinden daha elverişli olmalı ve aralarında daha çok ilişki bulunmalıdır ki, özellikle onu seçebilsin. Bu ilişkilerin özelliğini kavramak insanın gücü dahilinde değildir. Bu kavrayışın ayrıntısına bilgili olamamamız bir ayırıcıya gereksinim duyma kuralından kuşkuya düşmemizi gerektirmez. Böylece bizim, “ruh, bedenin yok olmasıyla yok olmaz” sözümüze de zarar vermez.

Deriz ki, her ne kadar ait kılmayı gerektiren bu ilişki, bizim gözümüzden uzak bulunsa da bu bilinmez ilişkinin, ruhun sürekliliği için bedenin sürekliliğini gerektirecek şekilde olması uzak görülemez. Böylece beden bozulunca, ruh ta bozulur. Bunun zorunlu olarak gerekip gerekmediği bilinemediği için bilinmeyene göre karar vermek olası olmaz. Olabilir ki bu ilişki, ruhun varlığı için zorunludur. O ilişki yok olunca ruh da yok olur. Öyleyse onların belirtmiş oldukları kanıta güvenilemez.

Üçüncü karşı çıkışımız ise şudur;  Evrenin sonsuzluğu konusunda da belirtmiş olduğumuz gibi, ruhun; Allah’ın gücüyle yok olacağını söylemek uzak görülemez.

Dördüncü karşı çıkışımız ise şöyledir; Denilebilir ki, ruhun yokluğunu kesinlikle belirten bu üç yöntemi belirttiniz. Bunlar kabul. Ancak “bir şeyin yokluğu yalnızca bu üç yolla düşünülebilir” sözünüzün kanıtı nedir? Eğer bölümlenme yalnız olumsuzluk ile olumluluk arasında dönmüyorsa, yokoluş şeklinin üçten ve dörtten çok olması uzak görülemez. Belki de yokluğun, sizin belirttiklerinizin dışında dördüncü ve beşinci bir yolu vardır. Tüm yolları bu üç şekle yöneltmek belgeyle ve kanıtla bilinen bir konu değildir.

İkincikanıtları; Felsefecilerin atıp tutması da bu kanıta dayanmaktadır. Nitekim onlar derler ki; “bir yerde olmayan her özün yok olması olanaksızdır. Üstelik birleşik olmayan bölünmez  özler kesinlikle yok olmazlar.” Bu kanıt ile, her şeyden önce bedenin yok olmasının yukarıda geçtiği gibi ruhun yok olmasını gerektirmeyeceği belli olmaktadır. Bundan sonra denilir ki; Bir yerde olmayan her özün başka bir nedenle yok olması olanaksızdır. Çünkü herhangi bir nedenle bu neden ne olursa olsun yok olan her şeyde, bozulmazdan önce bir bozulma gücü vardır. Yani yok olma olanağı, yok olmadan öncedir. Nasıl, olaylardan yeniden meydana gelen şeylerin var olma olanağı; varlıklardan önce ise ve var olma olanağına; varlık gücü, yok olma olanağına da bozulma gücü deniyorsa ve nasıl varlık olanağı, göreceli bir özellik olduğundan, kendisine ilişmeyle olabilir olabilmesi için ancak bir şeyle var olabilirse, yokluk olanağı da aynı şekildedir. Bunun için her sonradan var olan, var olanın varlık olanağının ve gücünün kendisinde bulunduğu daha önceki bir maddeye gereksinim duyandır.

Evrenin başlangıcı olmayan olması konusunda geçtiği gibi, varlık gücü olan madde oluşan varlığı kabul eder. Kabul eden ise, kabul edilenin başkasıdır. Bu durumda varlığı kabul eden, varlığın oluşması anında bile kabul edilenle birlikte vardır ve bu, ondan ayrıdır. Yokluğu kabul eden de böyledir. Onun da yokluğun oluşması anında var olması gerekir ki, kendisinde bir şey var, bir şey yok olsun. Yok olan şey kalandan başkası olur. Nasıl varlığın oluşması anında kalan şey, oluşan şeyden oluşan şeyi kabul etme gücü bulunmasına rağmen başka ise, aynı şekilde yok olandan kalan şey, kendisinde yokluk, gücü yokluğu kabul ve yokluk olanağı bulunan şeydir.

Bu durumda, üzerinde yokluğun oluştuğu şeyin, yok olmuş ve yokluğun oluşmasıyla birlikte yok olmayı kabul eden şeyden birleşik olması gerekir. Aslında o şey, yokluğun oluşmasından önce yok olma gücünü taşıyan şeydir. Yok olma gücünü taşıyan şey, madde, ondan yok olan da şekil gibi olmaktadır.

Ancak ruh bölünmezdir. O, maddeden sıyrılmış şekildir. Onda birleşme yoktur. Madde ve şekilden birleştiği varsayılırsa, biz bu açıklamaya ana ilke olan maddeye dönüştürürüz. Çünkü maddenin tek asıl olana ulaşması gerekir. Böylece o asıl olanın yok olmasını ortadan kaldırırız ki, buna ruh adı verilir. Tıpkı cisimlerin maddesinden yokluğu olanaksız kabul ettiğimiz gibi. Çünkü bu madde öncesizliktir ve sonsuzluktur. Onun üzerinden şekiller meydana gelir ve ondan şekiller yok olur. Şekillerin oluş gücü de, şekillerin yok olma gücü de ondadır. Çünkü o, iki zıttı aynı eşitlikte kabul edicidir.

Bundan da anlaşılıyor ki; Kendisi bir olan her varlığın yok olması olanaksızdır.

Bunubaşka bir anlatımlada anlatmak olasıdır. Şöyleki; herhangi bir şeyin var olma gücü, o şeyin varlığından önce olur. O zaman bir şeyin varlığı o şeyin diğeri için bulunur, varlık gücünün kendisi için olmaz.

Bunun açıklaması şöyledir; Gözü sağlam olana denilir ki “o, yetisi ile görücüdür,”yani onda görme yetisi vardır. Bunun anlamı ise şudur; Gözde iyi görmek için kesinlikle bulunması gereken nitelikler onda vardır. Eğer görme gecikiyorsa bu, başka bir koşulun gecikmesindendir. Sözgelimi siyahı görme yetisi; fiilen siyahı görmezden önce de gözde vardır.

Fiilen siyahı görme meydana gelirse, o siyahı görme yetisi fiilen görme anında var olmayabilir. Çünkü, “ne zaman ki görme meydana gelir, o görme yetisi fiilen var olduğu gibi, yeti olarak da var olur” denemez. Aksine, varlık gücü, fiilen ortaya çıkan varlık gerçeğine benzemez.

Bu öncül belli olunca, deriz ki; Basit bir şey yok olunca, yok olmazdan önce, o şey için yok olma olanağı meydana gelmiş olur ki, var olan güç ile istenilen şey budur. Aynı şekilde o şey için varlık olanağı da meydana gelmiş olur. Yokluğu olası olan şeyin, varlığı zorunlu değildir. Aksine varlığı olabilirdir. Biz varlık gücüyle varlık olanağını demek istiyoruz. Bu ise, sonuç bakımından bir şeyde kendi nefsinin varlık gücüyle, fiilen var oluşunun meydana gelmesinin birleşmesine ve fiilen var olmasının, varlık gücünün aynı olmasına gerekçe olur. Biz, görme gücünün görmenin diğeri olan gözde bulunup görmenin kendisinde bulunmadığını açıklamıştık. Aksi durumda bu, bir şeyin hem güç, hem fiil durumunda olması sonucunu doğurur ki, bunlar birbiriyle çelişiktir. Bir şey güç durumunda ise fiil durumunda olmaz, fiil durumunda ise güç durumunda olmaz. Yalnızca, yok olmazdan önce, yok olma gücünün varlığının kabulü varlık durumunda varlık gücünün kabulü demektir ki bu, olanaksızdır.

Bu sonuç felsefecilerinevrenin öncesizliği ve sonsuzluğu konularında madde ve esasların sonradan var olmasıyla, yok olmasının olanaksız oluşunda kendileri için karar verdiğimiz sonucun aynısıdır.

Karışıklığın kaynağı ise, olanağı var olmak için bir yeri gerektirecek şekilde yerleştirmeleridir ki, biz bu konu üzerinde ikna edici biçimde orada söz ettiğimizden burada tekrarlamıyoruz. Çünkü konu aynı konudur. Üzerinde konuşulanın; maddenin özüyle, ruhun özü olması arasında fark yoktur.

...