B. Yerine Getirme Yeterliliği;

Kişi başlangıçta yalnızcagerekli olmayeterliliğine ve bunun sağladığı birtakım haklara sahipken yasa koyucu veya hukuk düzeni, akılsal ve bedensel gelişimine paralel olarak kişiye giderek hakları doğrudan kullanma ya dadoğrudan kendi işlemiyle borç altına girme yönünde ek haklar tanır ve yeterliliğin kapsamını genişletir. Kişinin yaşamının hangi döneminde ve hangi durumda ne tür hak ve yeterliliğe sahip olacağını konu alan bu düzenlemeler, aslında hem ilgili kişilerin haklarını korumaya, hem de hukuksalyaşamda güven ve kararlılığı sağlamaya yöneliktir. Gerekli olmayeterliliğineek olarak kişiye tanınmaya başlanan bu yeterlilikkaynaklarda “yerine getirme yeterliliği” başlığı altında incelenir. Bu nedenle,gereklilik ve yerine getirmeyeterliliklerini,yeterliliğin iki ayrı bölümü değil, iki aşaması şeklinde anlamak doğru olur. Yerine getirmeyeterliliği,gerekli olmayeterliliğinin daha kapsamlı hale gelmiş ikinci aşaması sayılabilir.

Yöntemciler,yerine getirmeyeterliliğini, “kişinin dinsel ve hukuksal olarakgeçerli olacak biçimde davranmaya ve hukuksal işlem yapmaya elverişliliği” olarak tanımlar. Yerine getirmeyeterliliği, kişinin gerekli olmayeterliliğinedeniyleyararlanmayayeterli olduğu hakları doğrudan kendisinin kullanmasını, hak ve borçlar doğurabilecek şekilde hukuksal işlem yapabilmesini belirttiğinden,“işlem, girişim, kullanım, fiil yeterliliği” diye de anılır. Bazı İslam hukukçuları yerine getirmeyeterliliğini, “kişinin sözlü hukuksal işlem yapmaya ve ayrıca işi yapanın niyet ve iradesinin hukuksal olarak önem taşıdığı fiil ve kullanımlarda bulunmaya yeterli oluşu” şeklinde tanımlayarak, kişinin niyet ve seçimine bağlı olmaksızın işlenebilen veya hukuksal sonuç doğuran işleri kapsam dışında tutmaya çalışırlar. Yerine getirme yeterliliğinin, “kişinin hukuksal olarak geçerli biçimde sözlü kullanımda bulunma yeterliliği” şeklindeki dar kapsamlı olarak tanımlanması,yerine getirme yeterliliğinin ölçüsünü ve temel özelliğini belirleme amacını taşır. Tüm bu tanımlar,yalnızcahukuksal işlemleralanında ve yerine getirmeninsağlığı açısından yeterli görülebilir. Ancak,inanç ve ibadetler alanında yerine getirmeninsağlığının yanı sıra gereklilik oluşu da söz konusu olduğundan, her iki açı dikkate alınınca yerine getirme yeterliliği, “kişinin yerine getirmeninsağlığına ve gerekliliğineyeterli oluşu” şeklinde tanımlanmaktadır. Yerine getirmeningerekliliğineyeterlilik, doğal olaraksağlığınayeterliliğini de içerdiğinden, bu tanımı, “kişinin dinselhükümlerin yöneltilmesine ve yerine getirmenin gerekliliğineyeterli olmasıdır” şeklinde belirtenler de vardır.

Gerekli olmayeterliliği,üstlenmeye ve hukuksal kişiliğe, yerine getirme yeterliliği ise, akıl ve seçme gücüne dayanır. Kişinin geçerli hukuksal işlem yapabilmesi, dinsel ve hukuksal hükme kişisel olarak muhatap olabilmesi için belli düzeyde anlama ve hüküm verme gücünün bulunması gerekir. Hem bu kişiyi, hem de üçüncü kişileri koruyabilmek için böyle bir önleme gereksinim vardır. Ancak insan başlangıçta, akıl ve seçme gücünden yoksun iken, gerek ruhsal gerekse bedenselyetenekleribakımından,yavaş yavaş bir gelişme süreci izlediğinden,yeterlilik de kişinin bu gelişimini bir gölge gibi izleyerek onunla uyumlu bir kapsamlık kazanır. Bunun içindir ki,yerine getirme yeterliliği, başlangıçta hiç bulunmazken insanın iyiyi kötüden, yararlıyı zararlıdan genel hatlarıyla olsun ayırabilmesi demek olan seçme döneminde eksik olarak başlar. Birçok alanda erginlikle, bazı alanlarda ise yeterlilikle tamamlanır. Bu nedenle, kişilerin yerine getirme yeterliliğini kazanması seçme, erginlik ve yeterlilik şeklinde belirtilen üç aşamada gerçekleşir. Seçme ile erginlik arası dönemde kişiye akılsalyetilerini kullanmadaki eksikliğinedeniyle eksik yerine getirmeyeterliliği, erginlikten sonra ise, bu yetilerin yeteri derecede olgunlaşacağı kabul edilerek kural olarak tam yerine getirmeyeterliliği tanınır. Bununla birlikte, bazı alanlarda tam yerine getirmeyeterliliği için gerçek akılsal yetişkinlik demek olan yetkinliğin aranması da yerine getirmeyeterliliğinde temel ölçünün bedensel değil,akılsal yetişkinlik olması esasından kaynaklanır. Bazı yöntemcilerin,yerine getirmeyeterliliğini, anlama ve yapabilme gücü veya akıl ve beden gücü şeklinde iki esasa bağlayarak açıklamasında, yerine getirmeyeterliliğinin bir yönüyle erginliğe yani bedensel ve biyolojik ergenliğe bağlanmasının önemli etkisi vardır. Ancak, kişinin karar verdiği yönde davranabilecek maddesel güce ve bedensel yetişkinliğe sahip bulunması yerine getirmeyeterliliğinin esası değil, gerçekleşme koşulu olarak görülmelidir.

Yerine getirme yeterliliği açısından insanlar, yaşamındoğalgelişimine göre yapılan ayırıma bağlı olarak iyiyi ve kötüyü ayıramayan küçük, seçen çocuk, ergin ve yetkin şeklinde dört bölüme ayrılarak incelenir. Kişinin akıl, seçim gücü ve bilincini yok eden veya zayıflatan hastalık ve geçici durumların,yerine getirme yeterliliğine etkisi bu dörtlü ayırım içinde açıklanır.

a.Seçme Öncesi Dönem;

Ayırdetme ya da seçme çağına gelmemiş çocuğun, akılsal dengesi bozulmuş olanların ve bu hükümde olan kimselerin yerine getirme yeterliliği yoktur. Bunların dinsel ve hukuksal olarak geçerli niyet ve iradeleri bulunmadığından,inançla ve ibadetlerle sorumlu tutulmadıkları gibi,inançları ve ibadetleri dikkate alınmaz ve dinsel hükme dayanak oluşturmaz. Bu kişiler, fiilleri nedeniyle gerçek anlamda cezaya ilişkin sorumluluk taşımazlar. Sözleri, işlemleri, alma ve verme gibi hukuksal fiilleri hukuksal olarak geçersiz olup, yok hükmündedir. Bağışı kabul gibi yalnızca yararına olan işlemleri dahi böyledir. Bu işlemlerden vekillik kabul edenler, onlar adına yasal temsilcileri tarafından yapılır. Bu kimselerin haksız fiillerinin yol açtığı zararı üstlenme, geçimlik ücret, ondalık pay ve vergi tartışmalı olmakla birlikte, zekat ve fitre gibi parasal sorumluluğa muhatap olmaları, niyet ve iradelerinin geçerliliğine değil, üçüncü kişilerin haklarının korunması ilkesine dayandığından, bunlar için yerine getirme yeterliliğinin bulunması koşulu aranmaz.

b.SeçmeDönemi;

Henüz erginliğe ermemiş ancakgenel olarak olsa bile, iyiyi kötüden, karı zarardan ayırma gücü bulunan çocuk, akılsal gelişimi henüz tamamlanmadığı için eksik yerine getirme yeterlilikler grubunun örneğini oluştururlar. Kısmen ayırtetme ve hüküm verme gücü bulunmakla birlikte,akılsalyetileri tam gelişmemiş veya harcamalarında aşırı derecede önlemsizlik gösteren kişiler bazı yönlerden bu grupta değerlendirilir. İslam hukukunda, çocuğun genelde yedi yaşında seçme gücü kazandığı görüşü olsada bu genel ve nesnel bir ölçü getirmeyi amaçlayan bir yaklaşım olup, her olayın niteliğine göre çocuğun seçme ya da ayırtetme gücünün bulunup bulunmadığı ayrıca değerlendirilebilir. Kişiler yedi yaşından erginliğe kadar süren dönemde kural olarak ayırteden sayılır ve eksik yerine getirme yeterliliğine sahip olduğu kabul edilir. Burada yerine getirme yeterliliğinin eksikliği, kişinin her tür hukuksal işlem karşısındaki genel konumunu gösteren bir değerlendirme olmayıp, onun yalnızca belli tür fiil ve hukuksal işlemleri yapmaya yeterli sayılıp bazıları için yetersiz, bazıları için de sınırlı yeterli sayılması anlamındadır. Hukuksal işlemler açısından her bir işlemin, ancak o alanda yeteri derecede yerine getirme yeterliliğine sahip kişiler tarafından yapıldığında geçerli olacağı açıktır.

Ayırtedebilen küçüklerin,yerine getirme yeterliliği, hukuksal işlemler alanı ile ibadet alanında farklı kapsamlara sahip bulunduğundan,hukuksal olarakyerine getirme yeterliliği ve dinsel olarakyerine getirme yeterliliği şeklinde ikiye ayrılarak incelenebilir. Hukuksal yerine getirme yeterliliği, kişinin hukuksal işlem yapabilme yeterliliğidir. Ekonomik sonucu bulunan hukuksal işlemler, bu bakımdan üçlü bir ayırıma bağlı tutulur.

1. Ayırtedebilen küçük, niteliğibakımındanyalnızcayarar yönü bulunan ve mal varlığında artışa yol açan bağışı, vasiyet ve gereksinim sahiplerine yardımı kabul gibi işlemleri tek başına yapabilir. Bu türhukuksal işlemleri, kimsenin izin ve onayına bağlı olmaksızın geçerli olur. Başkasına vekil olması da kendisi açısından hiçbir zarara uğramatehlikesi taşımadığı için bu grupta kabul edilir.

2. Niteliğibakımından, hem kar, hem de zarar yönü bulunan alım satım, kira, ön sözleşme, şirket ve evlenme gibi karşılıklısözleşmeler daha yoğun bir dikkat ve özen gerektirdiğinden,ayırtedebilen küçük bu tür hukuksal işlemleri ancak yasal temsilcisinin izin veya onayı ile yapabilir. Yerine getirme yeterliliğinin aslı bakımındanvar oluşu, izinsiz yaptığı bu tür işlemlerin hukuksal varlık kazanması, eksik oluşu ise yürürlüğünün askıdaolması sonucunu doğurmaktadır. Başlangıçta verilen izin veya sonradan verilen onay ise,yerine getirme yeterliliğindeki eksikliği kaldırıcı bir rol üstlenmektedir. Bununla birlikte bu grupta bulunan işlemleri yapmak üzere velisinin genel iznini almış bulunan ayırtedebilen küçüğün, aşırı fiyat farkıyla bir hukuksal işlem yapması halinde, bu işlemin geçerliliği tartışmalıdır. Ebu Hanife, bu iznin küçüğü tam yerine getirme yeterlilik konumuna getireceğini ve işlemin geçerli olacağını söyler. EbuYısuf(Hanefî görüşünün hukukçusu vePeygamber sözlerinin bilgini)ve İmamMuhammed(Hanefi görüşünün, Ebu Hanife’den sonraki en ünlü iki bilgininden birisidir.) ise, bu işlemin bir tür bağış sayılacağı, velinin ise bağışa izin vermeye yetkili bulunmaması nedeniyle, işlemin geçersiz olduğu görüşündedirler.

3. Bağış, borcunkabulü veya açığa çıkması, kefillik, adayan, boşama gibi hukuksal işlemler, kişinin mal varlığında azalma meydana getirdiği için,hem ayırtedebilen küçüğe, hem de yasal temsilcisine bu tür işlemleri yapma veya onaylama yetkisi verilmez. Vasiyet ve emanetsözleşmelerinin durumu tartışmalıdır. Her üç bölümhukuksal işlemle ilgili bu görüşler, Hanefî görüşüneilişkindir. Malikiler, her tür hukuksal işlemde velinin iznini devrede tutmaya çalışsalar da,sonuçta Hanefîler’e yakın bir görüş ileri sürerler. Hanbelihukukçularıda çok yerde aynı görüşü paylaşmakla birlikte,örneğinyalnızcayararlıkullanımlarda velinin izninin gerekmesi, iki yönlü kullanımlarda sonradan verilen onayın yeterli olmaması, boşamasının ve bu konuda vekillik vermesinin uygun oluşu gibi farklı görüşleriyle zaman zaman diğerlerinden ayrılırlar. Şâfiî hukukçular ve Zâhirîler(İslam hukuku görüşüdür. İslamsal hükümleri, Kur’an ve Sünnet’in dışsal yani açık görünen söz anlamlarından çıkarmayı temel aldığı için, Zahiriyeolarakadlandırıldı. Bu görüştekiler, ayet ve hadislerin dışsal yani görünen anlamlarından başka hiçbir kanıtı ve kıyası kabul etmezler.)ise bazı kural dışı durumlar hariç kural olarak çocuğun erginlik öncesinde hukuksal işlem yapmaya yeterliliğin bulunmadığı, bu konuda velisinin izin veya onayının bile yeterli olmayacağı görüşündedirler.

Sınırlı bir akılsal yetişkinliğe ve hüküm verme gücüne sahip bulunan ayırtedebilen küçüğe,yasal hakları kullanma konusunda çeşitli derecelerde getirilen sınırlamalar, sonuçta hem onu, hem de üçüncü kişileri korumayı amaçlar. Bunun için bu bölüme giren kimselere hukuksal işlemler alanında yararına olan hakları sağlayacak ve gereksinimini giderecek, ancak açık zararını önleyecek ölçüde sınırlı bir yerine getirme yeterliliği tanınmıştır.

Ayırtedebilen çocuğun,dinselhükümleri yerine getirme yeterliliği, yerine getirmeningerekliliği ve yerine getirmeninsağlığı şeklinde iki açıdan ele alınabilir. Akıl hem dinselsorumluluğunkoşulu, hem de yerine getirme yeterliliğinin temeli olduğundan, seçebilenindinselsorumluluk için yeterli sayılmayacağı ve kişinin akıllı olarak erginliğe ermesinin gerekeceği açıktır. Bu nedenleayırtedebilen küçüğün,sorumlulukyeterliliği yoktur. İman, namaz, oruç, hac, diyet gibi dinselgörevlerle ve bedensel ibadetlerle sorumlu değildir. Kişinin cezaya ilişkinyeterlilik ve sorumluluğu, üstelikcihat, iyiliği emredip kötülüğü önleme gibi dinsel ve toplumsal niteliklerdekigörevler karşısındaki durumu da böyledir. Bu yönüyle öneriyeterliliğiyle,cezaya ilişkinyeterlilik ortak özellikler taşır. Ancak Mutezile, Allah’a inanmanınseçebilme çağından itibaren zorunlu olduğu görüşündedir. Ahmet Hanbel’de çocuğun namaz ve oruçla on yaşından itibaren yükümlü olacağını söyler. Yerine getirmenindoğru olmasına gelince, İslam hukukçularının çoğunluğu ayırtedebilen küçüğün,inanmak ve ibadetlerinin doğru olduğu görüşündedir. Ancak erginlikten önce yapılan hac ibadetinin doğru olması, erginlikten sonra gerekli koşullar bulunduğunda farz olan hac görevini düşürmez. Ayırtedebilen küçüğün inanmak ve ibadetlerinin doğru görülmesi bunların yalnızca yarar oluşturduğu, bu niteliktekihukuksal işlemler gibi bunların izin ve onayı gerektirmediği gerekçesine dayanır. Ayırtedebilen küçüğün,kabul etmeme ve dinden çıkmayı ise,yalnızca aleyhte sonuçlar doğuracağı için çoğunluk tarafından geçersiz sayılmıştır.

...