Nikdevi, maddeler biçimdeki yaz?n?n her bir tümcesini tek tek aç?klam??, içine yerle?en birtak?m anlamlar? s?ralam??t?r. Özetle, Nikdevi’nin yapt??? aç?klamalar?n özgün olan taraf?, yok sayman?n tümleci olan ilahlar?n genelde d??sal varl?k alan?nda de?erlendirilmesine kar??n, onun bu alan? Birgivi’den hareketle zihinsel anlamda ele almas?d?r. Nikdevi’ye göre yok say?landan amaç, kendisine kulluk yap?lan de?il, esas bak?m?ndan “kendisine kulluk yap?lana ili?kin kavram?d?r” ki böyle bir kavram?n olmas?, ancak d??sal olarak ve gerçekte var olan bir varl?kla olas? olabilir. Yok sayma yarg?s?, ancak i?in gerçe?inde yok sayman?n konusu olan birimsel bir varl?k içindir ve o, Allah’dan ba?kas?d?r. Bu nedenle, Allah’dan ba?ka kullu?a yara??r görülen ?eyin kavram?n? yok saymak, do?al olarak Allah’tan ba?kas?n?n varl???n?n yok say?lma gerçe?ini içine al?r. Çünkü genelin yok say?lmas?, özelin yok say?lmas?n? kapsar. Nikdevi’ye göre, “Tek’lik” bilincinde yok say?lan ?eyin ne d??sal varl?k alan?nda ne de i?in gerçe?inde varl???ndan ya da olu?mas?ndan söz edilebilir. Durum böyle olunca yok sayma, yaln?zca ki?ili?i ve gerçe?i olan birimsel varl?k için gerçekle?ir. Çünkü bir ?eyin d??sal varl??? zihinde tasarlanmam??sa, o ?ey yok say?lamaz ve dolay?s?yla böyle bir ?ey için d??sal bir varl?k dü?ünülemez. Tüm bu aç?klamalardan anla??laca?? üzere, “?lahl?k” ba?lam?nda as?l olan ?ey, d??sal olarak var olan ilahlar?n yok say?lmas?n?n ötesinde, zihinsel varl?klara ilahl?k yüklemesi yapan alg? ve dü?üncenin yok say?lmas?d?r.

Razi, “La ilahe illa Allah/ilah yoktur yaln?zca Allah vard?r” tümcesinde bulunan yok sayma konusunun d??sal varl?k ba?lam?nda de?il, aksine nitelik yani zihinsel varl?k aç?s?ndan de?erlendirilmesi gerekti?ini, çünkü zihinsel varl???n yok say?lmas? aç?s?ndan tüm bireylerin bulundu?unu, nitelik d???nda böyle bir kapsay?c?l???n bulunmad???n? belirtmektedir. Bundan dolay? Razi, “La ilahe illa Allah/?lah yoktur, yaln?zca Allah vard?r” tümcesinde saklamak veya atmak anlam? bulundu?unu dü?ünerek, de?erlendirme yapman?n uygun olmayaca??n? dile getirir. Örne?in, “la ilahe fi’l vücudi illa hu/?lah yoktur, varl?ksal olarak O vard?r” biçiminde yap?lacak bir de?erlendirme, Razi’ye göre yaln?zca d??taki ikinci bir ilah?n varl???n? yok saymay? içerir. Böyle bir de?erlendirme yap?lmad??? durumda yok sayma, ikinci bir ilah? yani tikeli de?il tümeli yok saym?? olacakt?r. “Tek’lik” bilinci aç?s?ndan niteli?in yok say?lmas?, varl???n yok say?lmas?ndan daha güçlü ve kapsaml? bir anlam ta??yaca??ndan, Razi’ye göre herhangi bir de?erlendirme gereksinimi duymaks?z?n, sözü d??sal üzere b?rakmak ve o ?ekilde anlamak, “Tek’lik” bilincinin gerçe?i aç?s?ndan daha uygundur. Razi ve ayn? do?rultuda Nikdevi’nin gerçe?i belirtmek aç?s?ndan, “La ilahe illa Allah/?lah yoktur, yaln?zca Allah vard?r” tümcesi için yap?lacak “var olan” de?erlendirmesine kar?? ç?kmalar?n?n nedeni, böyle bir de?erlendirme söz konusu olursa, “Tek’lik” bilincinin hangi varl?k düzeyinde gerçekle?ece?i, d??sal, zihinsel ya da gerçe?in kendisinde, varl?k düzeylerinden hangisine göre gerekece?iyle ilgili olu?abilecek bir belirsizliktir. Oysaki anlat?m? böyle bir belirsizli?e çevirmeye gerek yoktur; çünkü sözün kavram? genel olup, bu genel anlat?m? özel bir alana kayd?rmay? gerektiren herhangi bir neden yoktur.

Bunun yan?nda, “La ilahe illa Allah/?lah yoktur, yaln?zca Allah vard?r” tümcesi, gerçe?i söyleme özellikleri aç?s?ndan, “Tek’lik” kavram?n?n yaln?zca Allah’a özgü oldu?u noktas?nda önemli özellikler ta??r. Bu özelliklere bak?ld???nda, hem bir kapsay?c?l?k hem de yok sayma ile yap?lan bir “Tek’lik” vurgusu oldu?u görülür. ?öyle ki, “La ilahe illa Allah/?lah yoktur, yaln?zca Allah vard?r” tümcesinde kullan?lan “la/yoktur” sözcü?ü, cinsini edimden yok sayan “la/yoktur” sözcü?ü olmaktad?r. “La/yoktur” sözcü?ü, gerçekte adland?rmaya ve bilgiye gereksinim duyar. “La/yoktur” sözcü?ünün ad?, “?lah” olmaktad?r. Ancak bu sözcü?ün bilgisine gelince kaynaklarda “La/yoktur” sözcü?ünün bilgisinin ne olmas? gerekti?iyle ilgili birtak?m tart??malar yer almaktad?r. “La/yoktur” sözcü?ünün ad? vard?r; ancak tümce içinde bilgi olarak gösterilecek d??sal bir ad? yoktur. Çünkü “La/yoktur” sözcü?ünün ad?n?n ard?ndan “illa/yaln?zca” kural d???l?k ilgeci gelmi? ve sonras?nda kural d??? yap?lan ad, kural d??? olarak an?lm?? ancak kendisinden kural d??? olarak söz edilmemi?tir. Baz? dil bilimciler, “La/yoktur” sözcük bilgisinin kald?r?lan ya da sakl? oldu?unu benimsemi? ve “La/yoktur” için baz? de?erlendirmede bulunmu?lar, “La/yoktur” sözcü?ü bilgi olarak olabilir, var olan, ilah gibi ve daha ba?ka bilgi konumunda adlar vermi?lerse de, ünlü filozof ve bilgin Zemah?eri, “La ilahe illa Allah/?lah yoktur, yaln?zca Allah vard?r” tümcesinin, bilgi aç?s?ndan herhangi bir de?erlendirmeye gereksinimi olmayan tam bir tümce oldu?unu belirtir. Tümcenin asl?n?n, ad tümcesinde özne ve ba?lang?çla birlikte bir bilgi niteli?inde oldu?unu, bu bak?mdan “la ilahe/ilah yoktur” bölümünün özne, “illallah/yaln?zca Allah” bölümünün bilgi oldu?unu belirten Zemah?eri, yayg?n kullan?m biçiminin aksine bilginin belirli, öznenin belirsiz olmas?n? ve bilginin öncesinde yer alarak özne konumuna gelmesini ise ?u ?ekilde aç?klar; Özellik, nitelenene özgülenmek istendi?inde bilgi sunulur ve bilgiye “illa/yaln?zca” ilgeci getirilir, özneye “illa/yaln?zca” ilgecinin gelmesi durumunda ise bilginin sunumu gereklidir. Dolay?s?yla “ilahl?k” sözcü?ündeki yok sayman?n anlam?n? güçlendirmek için, özgü yapma biçimi olan “la/yoktur” ve “illa/yaln?zca” ilgeçleri tümcenin ba??na getirilmi?tir. Razi ve Ali Kari’de, Zemah?eri ile ayn? görü?tedir. Zemah?eri’ye göre “la ve illa/yoktur ve yaln?zca” ilgeçleri, Allah’dan ba?kalar?n?n ilahl?k olas?l???n? tamamen ortadan kald?rmak için getirilmi? güçlendirme ve özgü yapma sözcükleridir. Gerçekten Razi de Zemah?eri’yle ayn? do?rultuda, tümcenin gizleme ve atmak anlam? ta??mad???, tam anlamda bir tümce oldu?u görü?ündedir.

Ayn? ?ekilde ?slam dü?ünürü Cürcani, Tarifat adl? yap?t?nda, Tevhidi (Tek’lik Bilincini) tan?mlarken an?lan yazarlar gibi “Tek’lik” bilincinin zihinsel boyutunu öne ç?karmakta ve bu ba?lamda belirleyici etmenin zihinsel tasar?ma ili?kin oldu?unu vurgulamaktad?r. “Tevhidin (Tek’lik Bilincinin) sözlük anlam?, bir ?eyin bir oldu?una karar vermek ve bir olarak bilmektir. Do?ru yolda olanlar?n sözlerinde Tevhidin (Tek’lik Bilincinin) anlam?, Allah’a özgü nitelikleri kavray??larda dü?ünce, kuruntu ve zihinlerde tasarlanan ?eylerden soyutlamakt?r.”

“La ilahe illa Allah/?lah yoktur, yaln?zca Allah vard?r” tümcesinde bulunan yok saymay? zihinsel boyutta ele alan bu yakla??mlar?n sonucunda, d??sal varl?k boyutunda yer alan ilahlar?, yok sayma ba?lam?nda de?erlendirilmesinin yanl?? oldu?u yönünde bir anlam ç?karmamak gerekir. ?lahl?k boyutunu d??a indirgeyen böyle bir de?erlendirmenin, özünde yanl?? olmasa bile yaln?zca eksik bir de?erlendirme oldu?u söylenebilir. Çünkü d??sal boyutta varsay?lan ilah?n varl???, ancak gerçekte var olmayan dü?ünsel bir varl?k boyutudur. Maddesel varl??? bak?m?ndan bu ilah?n gerçekli?inden söz edilebilir, ancak onun ilahl???n?n arka boyutunda gerçek de?il zihinsel bir yüklem yatmaktad?r. ?lahl?k özelli?i, zihinsel olarak o nesneye yüklenmektedir. Dolay?s?yla “Tek’lik” bilincine kar??tl?k olarak “?irk”teki sorunun as?l kayna?? d??ta de?il içte bulunmaktad?r. ?çteki sorun insan?n bilinciyle, özvarl?k olarak nefsin dü?ünsel yetisi olan zihinle ilgilidir. Zihindeki ilahl?k dü?üncesi düzeltilmedikçe, d??sal olarak bulunan ilahlar?n temizlenmesi sorunun köklü çözümü olamaz. Bu bak?mdan as?l olan, ilah?n d??ta olan?ndan de?il içte olan?ndan kurtulabilmek, zihindeki yanl?? dü?ünceyi düzeltebilmektir. ??te tam bu noktada, “Tek’lik” bilincinin insan aç?s?ndan zorluk ta??yan bölümüdür.

...