Kelime-i Tevhid (La ilahe illa Allah/?lah yoktur, yaln?zca Allah vard?r/Allah’?n Tek’lik Boyutu) bilinci, genellikle yaln?zca d??sal anlamda ilahl??? ileri sürülen varl?klar?n yoklu?unu konu edinen bir tümce olarak görülebilir. Ancak d??sal anlamda yer alan ilahlar as?l bak?m?ndan insan özvarl??? olarak nefsinde bulunan güçlü istemlere dönük ilahl???n d??a yans?yan somut biçimselli?i denilebilir. Bilinçsel olarak putla?t?r?lan her bir ilah?n ilahl??? özü bak?m?ndan kendisine de?il, ona ilahl?k yüklemesi yapan bir bilince dayan?r. Dolay?s?yla as?l bilinçsel put, insan?n d???nda de?il içselli?inde bulunur. Bu ba?lamda, “La ilahe illa Allah/?lah yoktur, yaln?zca Allah vard?r” tümcesinde belirtilen yoklu?un; sözden zihne, zihinden içselli?e do?ru yönelen inançsal süreçte, kar??la??lmas? olas? ilahlar?n tümünü ortadan kald?rabilecek bilinç olu?turma gücüne sahip olmas?d?r. E?er, bu tümcenin anlat?m? böyle bir özelli?e sahip de?ilse, buradaki as?l sorun, “Tek’lik” bilincinin sözden zihne ve içselli?e bir yöneli?in olamama denilebilir. ?nsan?n sahip oldu?u “Tek’lik” bilinci dü?üncesinin hem konumunu, hem de niteli?ini belirleyen önemli bir etken olmas? nedeniyle, “Allah’?n Tek’lik Boyutu” anlay???nda belirtilen yoklu?un içine i?ledi?i varl?k alan?n?n imlecini, sözden zihne yönlendirmek gerekmektedir. “Tek’lik” bilincinin anlam bilimi alan?nda yap?lmas? öngörülen bu de?i?iklik ayn? zamanda do?ru ve gerçek bir “?lahl?k” anlay??? ve dü?üncesinin gerçekten giri? niteli?indeki ba?lang?ç konumudur. Bu süreçte, öncelikle Kur’an’?n kaynakl?k etti?i Allah’?n elçilerine bildirimlerine ili?kin bilgi ve bu bilgiyi somut duruma getiren Muhammed’in bildirdi?i ya?amsal anlam? kavramak, “Tek’lik” bilincinin özüne dönü?ü sa?layan ve Allah’a ortak ko?man?n/Tek’lik bilincine ayk?r?l???n gizli durumlar?ndan, özvarl?k olarak nefsi ar?nd?ran as?l ögelerin ba??nda yer almaktad?r.

Söyleni? biçimine göre k?sa bir tümce olmas?na ra?men, “?lahl?k ve Kulluk” alan?nda Allah’?n “Tek” bir varl?k olu?unun bildirimi olan “La ilahe illa Allah/?ah yoktur, yaln?zca Allah vard?r/Allah’?n Tek’lik Boyutu” bilinci, özü bak?m?ndan derin bir içeri?e sahiptir. “Tek’lik” bilinci, ?slam’a giri?in ilk ön ko?ulu olmakla birlikte, inanmadaki geli?menin anlam?na ba?l? oldu?u bir gerçektir. ?nanman?n özü bu tümceyle ba?lar ve bu tümcedeki gerçekli?in bulunu?uyla birlikte zihinsel ve içsel bir süreç olarak devam eder. Ancak “Tek’lik” bilinci yaln?zca söze yans?yan sözel bir anlat?m biçiminin ötesinde, onun önemli iki boyutu oldu?unu san?r?m bilmek gerekiyor. Bunlar?n, “Tek’lik Boyutu” gerçe?inin niteli?ini ve içeri?ini olu?turan zihinsel boyutla birlikte duygu içerikli içsel bir boyutu oldu?unu bilmektedir. Genel olarak bu iki boyut özvarl?k olarak nefse özgü boyut olarak nitelendirilebilir. Bu nedenle burada, öncelikle Kur’an’da “Tek’lik Boyutu” bilincinin bilgisel ve istenç ba?lam?nda özellikle ak?l, zihin ve nefse ili?en kuramsal ve bilgisel boyutu üzerinde durulacakt?r. Ba?ka bir anlat?mla, “Tek’lik Boyutu” bilincinin kapsam ve içeri?i, d?? dünyadan daha çok, insan?n iç dünyas?na bakan yönlerini ortaya koymakt?r. Her ne kadar ça?da? ara?t?rmalarda “Tek’lik Boyutu” konusu ele al?nsa bile, bu bilinçlenmenin özünü olu?turan “Tek’lik” anlam?n?n ayn? önemde görülmedi?ini, konu i?lense bile insansal ve dü?ünsel anlamda incelenmedi?i görülmektedir. Bu nedenle, burada kan?ta dayal? dinsel bir söylemin yan?nda, inanmamay? içeren dinsel bir söylem bile göz önüne al?narak, “Tek’lik Boyutu” bilincini yeniden okuyup derinsel anlaman?n olana??n? ve as?l özelli?ini ortaya koymaya çal??aca??z. Çünkü niteli?i ve içeri?i bak?m?ndan, kan?tlama ve do?rulama içsel boyutlu bir edimken, yok saymak ile inanmamak daha çok kavray?? ve bilme gücünü gösteren ak?lsal ve zihinsel boyutlu bir çal??mad?r. Son olarak burada, “La ilahe illa Allah/?lah yoktur, yaln?zca Allah vard?r” tümcesi üzerinden, Kur’an ve anlam ba?lam?nda ortaya koyaca??z.

Kelime-i Tevhid (La ilahe illa Allah/?lah yoktur, yaln?zca Allah vard?r/Allah’?n Tek’lik Boyutu) bilinci, ?slam inanc?n?n özünü olu?turan ilkelerinden biri oldu?u yads?namaz. Bu yönüyle O, inançs?zl?k ve Allah’a ortak ko?man?n insan özvarl???na ili?en, hem fark?ndal?ktan, hem de gizli durumlar?ndan uzak olu?un bir göstergesidir. Bu göstergeyi yaln?zca söyleyi? biçimine özgü yapmak ya da basite indirgemek; gerçe?in yaln?zca tümcenin sözlerden olu?tu?unu san?p, as?l kavram?n? ve kastedileni özümsememek demektir. Dolay?s?yla inanmay? yaln?zca sözel boyutuna indirgemek, onu ak?lsal ve içsel anlamda soyutlanm?? salt bir söz çal??mas?na dönü?türmek anlam?na gelir. Gerçekten “Tek’lik Boyutu” a?amalar?n? dörde ay?ran ?slam bilgini Gazali’ye göre “Allah’?n Tek’lik Boyutu” bilincini, bilgisiz ve inançs?z bir içsellikle söz ile kabul etmek yaln?zca iki yarar içerir. Bu iki yarar sahibini suçtan sak?nd?rmas? ve o ki?iye ?slam’a özgü kurallar?n önemini vurgulamas?d?r. Söz ve içsel olarak do?rulamay? halk tabakas?n?n “Tek’lik” bilinci olarak gören Gazali, öyle bir bilincin ölümötesi ya?am boyutunda kar??la?aca?? s?k?nt?lardan kurtulma olas?l??? bulundu?unu, ancak asilik ve sonradan ortaya ç?kan ?eylerle   zay?flamaya aç?k yap?s?yla güven verici olmad???n? an?msatmaktad?r. Ancak Gazali di?er iki a?aman?n ise; gözlenmi? ve etkin olarak varl??? bir olarak bilen ?slam dü?ünürlerinin “Tek’lik” bilinciyle var olmakla birlikte, varl??? tek olarak gören ve “Allah’?n Tek’lik Boyutunda” yok olan Allah dostlar?n?n bilincidir.

Gerçekten bir tasavvufçu, filozof ve dü?ünür olarak Davud Kayseri, böyle bir “Tek’lik” bilincini; taklide dayal? bilinç olarak adland?rmakta, d??sal olaylar?n etkisinde kalmak ve gerçek d??? dü?üncelerle nedenli duruma gelebilecek bir “Tek’lik” bilinci olarak de?erlendirmektedir.

?slam hukuku ve hadis bilgini, Hanefi görü?ünün kurucusu olarak Ebu Hanife ise, salt söz ile yap?lan söylemin inanmak say?lamayaca?? gibi yeterli olmad???n? belirtir. E?er yaln?zca sözel söylemle inanmak olas? olsayd?, tüm iki yüzlü müslümanlar?n gerçek müslüman say?lmas? ve inançlar?n?n ise geçerli olmas? gerekirdi. Oysa Allah, Munafikun Suresi 63/1 ayetinde iki yüzlü müslümanlar konusunda, “Ancak Allah, o münaf?klar?n (iki yüzlü müslümanlar?n) hiç ku?kusuz yalanc?lar olduklar?na kesinlikle tan?kl?k eder.” diye bildirerek inançlar?n? geçersiz saymaktad?r. Yine Bakara Suresi 2/8 ayette inanmak konusunda sözün tek ba??na kan?t olamayaca?? aç?k olarak ?öyle bildirilmektedir; “?nsanlardan, inanmad?klar? durumda, Allah’a ve ölümötesi ya?am gününe inand?k, diyenler de vard?r.”

?nanman?n sözel söylemi asl?nda ki?inin müslümanl???n? duyurarak di?er insanlar taraf?ndan kendisinin müslüman olarak tan?nmas?n? sa?layan araçsal bir i?levin ötesine geçmez. Öte yandan bu kabul, bu ba?lamda ancak ki?inin inançsal durumuna ba?l? olarak, dünyasal ya?am?ndaki tüm i?lerinin yürütülmesinde belirleyici etkenlerden biri olabilir. Ayr?ca, inançta sözün söyleni?ini yeterli görmenin arka boyutunda bulunan nedenlere bak?ld???nda, bunlardan birinin inanc?n akl? ve içselli?i ilgilendiren bireysel bilgi düzeyi ile dü?ünce boyutunun gözard? edilmesi oldu?u görülür. Öncelikle bu konuda s?k s?k gündeme gelen, ancak ilk bak??ta yanl?? alg?lara neden olan bir sözün de?erlendirilmesi, “Allah’?n Tek’lik Boyutu” bilinci özelinde inanmak olgusunun gerçekte sözel boyutunu ortaya koyman?n ötesine geçmeyen bir durumdur.

?nanc?n sözel olarak demenin yeterli oldu?u yönünde ileri sürülen ve bu duruma geçerlilik kazand?ran en önemli varsay?mlar?n ba??nda ?u söylenti yer almaktad?r; “Kim la ilahe illallah/?lah yoktur, yaln?zca Allah vard?r derse, cennete girer”. Bu ?ekliyle aktar?lan söylenti, ünlü dokuz hadis kitab? olarak adland?r?lan “Kütüb-i Tis” içerisinde yer almamaktad?r. Ancak Ebu Davud’da ayn? içeri?e sahip ?öyle bir hadis bulunmaktad?r; “Kimin son sözü, la ilahe illallah/?lah yoktur, yaln?zca Allah vard?r olursa cennete girer”. Burada konuyla ilgili Buhari’de yer alan iki hadise daha de?inmek, konunun inançsal önemini göstermektedir. Bunlar?n ilkinde cennetliklerin cennete, cehennemliklerin cehenneme girdikten sonra, Allah’?n “kalbinde hardal tohumu a??rl??? kadar inanca” sahip olan?n, cehennemden ç?kar?lmas?n? söyleyece?i anlat?lmaktad?r. Di?er hadiste ise, do?rudan bu sözleri söyleyen baz? insanlar?n cehennemden ç?kar?lacaklar? anlat?lmaktad?r. Ancak cehennemden ç?kar?lanlar için, iki önemli gerekçenin göz önünde bulunduruldu?u görülmektedir. Bunlar, “la ilahe illallah/?lah yoktur, yaln?zca Allah vard?r” önermesini söz ile söyleyip bunu belirtirken gönlün içtenlikte olmas?d?r. Gerçekten bununla ilgili olarak ba?ka bir hadiste içtenli?e dikkat çekilerek, “Kim içtenlikle la ilahe illallah/?lah yoktur, yaln?zca Allah vard?r derse cennete girer” denilerek sözün yan?nda, ki?inin içsel durumuna vurgu yap?lmaktad?r. Bununla birlikte, hadislerde cehennemden ç?kacak kimselerin ilk olarak “kalbinde bir arpa a??rl???” sonra “bir bu?day a??rl???” ve en son ç?kacak toplulu?un ise “bir parçac?k a??rl???nda iyilik” ta??yanlar oldu?u bildirilmektedir.