İmamGAZALİ

Tehâfüt El-Felâsife (Felsefecilerin Tutarsızlığı)

...

DOKUZUNCU SORUN

Felsefecilerin“İlk”in cisim olmadığı konusunda kanıt getirmekten çaresiz kalmalarına ilişkindir.

Diyoruz ki; Bu, “İlk”in cisim olmayışı ancak cismin sonradan var olan olduğunu kabul edenler için doğrudur, şu bakımdan ki cisim sonradan varolan olmaktan olanaksız olamaz. Her sonradan var olanın da bir var edene ihtiyacı vardır.

Ama siz başlangıcı olmayan, varlığı için öncelik olmayan bir cisim düşünüyorsanız ve bununla birlikte, o cismin sonradan var olan olmaktan da olanaksız olmadığını kabul ediyorsanız. “İlk”in cisim olması neden olanaksız olsun? Bu cisim, ya güneş, ya en uzak yıldız ya da başkasıdır.

Denilirse ki; Cisim ancak birleşik olabilir ve nicelik bakımından iki kısma bölünebilir, manevi bölme bakımından zihinsel tasarım ve biçimsellik şeklinde ayrılabilir. Kuşkusuz ona özgü özelliklere bölüştürebilir ki, diğer cisimlerden ayırt edilebilsin. Aksi durumda cisim olmaları bakımından tüm cisimler eşit olur, Varlığı zorunlu olan ise “Tek”tir, o bu tür ayırımların hiçbirisini kabul etmez.

Deriz ki; Sizin aleyhinizde bunu da geçersiz kıldık ve belirttik ki; bu noktada sizin “toplamın bazı bölümleri, diğer herhangibölümlerinden birine muhtaç olursa nedenli olur” sözünden başka hiçbir kanıtınız yoktur. Biz bunun üzerinde söz ettik ve belirttik ki; var edicisi olmayan herhangi bir var olanın uygunluğu uzaksanamazsa, birleştiricisi bulunmayan bir birleşmenin uygunluğu da uzaksanamaz. Çünkü var edicisi olmayan varlıkların uygunluğu da uzak kabul edilemez. Çünkü sayı ve ikiliğin yok sayılmasını siz birleştirmenin yok sayılmasıüzerine kurdunuz. Birleştirmenin yok sayılması da varlıktan başkası için asıl olanın yok sayılmasıüzerine kurdunuz. Sizin bu son belgenizi ise biz kökten yıktık ve bu noktada hüküm verdiğinizi belirttik.

Denilirse ki; Cismin eğer özvarlığı olmazsa etken olamaz, özvarlığı olursa; özvarlığı onun nedeni olur, dolayısıyla cisim “İlk” olamaz.

Deriz ki; Bizim özvarlığımız cismimizin varlığı için bir neden değildir. Aynı şekilde tek başına gökyüzünün özvarlığıda size göre cisminin varlığı için neden değildir. Aksine bizim özvarlığımız ve gökyüzünün özvarlığı başka nedenlerle vardırlar. Varlıklarının başlangıcı olmayan olması uygun olursa, nedenlerinin olmaması da uygun olur.

Denilirse ki; Özvarlığın cisim ile birleşmesi nasıl oluşmuştur

Deriz ki; Bu, “İlk”in varlığı nasıl oluştu diyenin sözü gibidir.

Denir ki; Bu, sonradan var olandan sorudur. Bu yüzden her sürekli var olan için “nasıl oluştu?” diye söylenemez. Böylece cisim de, özvarlıkda her biri de devamlı var idiyseler yaratıcı olması uzak karşılanamaz.

Denilirse ki; Cisim, cisim olmasından ötürü başkasını yaratamaz. Cisme ilişen özvarlıkda ancak cismin aracılığıyla fiili  yerine getirebilir. Cisim ise, cisimlerin yaratılması özvarlıkların yoktan var edilmesi ve cisimlere uygun olmayan nesnelerin meydana getirilmesi konusunda özvarlığa aracılık edemez.

Deriz ki; Özvarlıkların arasında özel olarak bunun için bir özvarlığın bulunması, cisimlerin ve cisim olmayanların özvarlıktan var olması neden uygun olmasın? Bunun olanaksız olması zorunlu olarak bilinemez ve karşıtlığında dayanılacak herhangi bir kanıtda bulunamaz. Ancak biz görülen bu cisimlerde bunu gözlemlemedik. Gözlemlemeyişimiz, olanaksızolmasınıgöstermez. Felsefeciler; ilk var olana, hiç bir varlığa iliştirilemeyecek şeyleri iliştirdiler ki biz onları onun dışındaki varlıklarda gözlemlemedik. “İlk”in dışındakilerde gözlemlenmeyişi onun için olanaksızolduğunugösterir. Cismin özvarlığı ile cismin de durumu böyledir.

Denilirse ki; En uzak yıldız veya güneş ya da cisimlerden belirlenen herhangi bir şey bir ölçüyle belirlenmiştir. Dolayısıyla onun üstünde veya ondan az olması uygundur. Uygun olan bu ölçüye ayrılması için, onu ona ayıran bir ayırıcısını gerektirir, öyleyse bu “İlk” olamaz.

Deriz ki; Öyle diyenlere ne karşılık vereceksiniz? Çünkü o cisim herhangi bir ölçü üzere olacaktır, tümün düzeni için, bu ölçü üzere olması gerekir. Eğer o ölçüden daha büyük veya daha küçük olsaydı uygun olmazdı. Gerçekten siz şöyle demiştiniz. İlk nedenliden en uzak yıldız herhangi bir ölçü ile belirlenmiş olarak doğar. Diğer ölçüler ise ilk nedenlinin kendisine ilişmeyle eşittir. Ancak bir kısım ölçüler düzenin ona meydana gelir olmasından dolayı belirlenmişti. Bu yüzden meydana gelen ölçü gerekmiş, karşıtı uygun olmamıştır. Nedensiz olarak belirlenince de durum böyledir.

Onlara göre en uzak yıldızın nedeni olan ilk nedenli için kendileri “iradegibi” bir ayırma başlangıcı belirlemişlerdir. Ancak soru yine kesilemez. Çünkü onlara denilir ki; “İlk nedenli, neden bu ölçüyü dilemiştir de, başkasını değil?” Tıpkı onların, Müslümanların nesneleri başlangıcı olmayan iradeye ilişme konusunda kanıtlarla susturmuş oldukları gibi. Gerçekten göğün hareket yönünün ve kutup noktalarının belirlenmesinde bunu onların aleyhine çevirmiştik. Felsefecilerin herhangi bir şeyin meydana gelmesi için benzerinden herhangi bir nedenle ayırt edilmesini uygun görmek zorunda kaldıkları ortaya çıkmıştır. Çünkü nedensiz olarak olur vermek, neden ile olur vermek gibidir. Çünkü şeyin kendisine soru yöneltilerek “niçin bu ölçüye ayrıldı?” demekle nedenine yöneltilerek “benzerinden ayrı olarak bu kadarı niçin ona ayrıldı?” demek arasında fark yoktur. “Bu ölçü benzeri kadar değildi, düzen şeyin kendisine bağlıdır başkasına değil de ondan” diyerek nedenden soruyu uzaklaştırmak olası olursa, herhangi bir şeyinözvarlığındanda soruyu uzaklaştırmak olası olur ve nedene ihtiyaç meydana gelmez, bu ise çıkışı olmayan bir yoldur.

Çünkü meydana gelen bu belirli ölçü, eğer meydana gelmeyen ölçünün benzeri ise, özellikle kendi kurallarına uyularak, “herhangi bir şey, benzerinden nasıl ayırt edilmiştir?” diye yine soru yöneltilir, çünkü felsefeciler ayırt edici iradeyi kabuletmiyorlardı. Eğer, meydana gelen bu ölçü, meydana gelmeyen benzeri değilse, herhangi bir şeyin meydana gelmesi için, herhangi bir nedenle benzerinden ayırt edilmesine olur vermek konusu belirgin olmaz. Yalnızca“eskiden böyle meydana gelmiş” denilir. Gerçekten onların iddiasına göre başlangıcı olmayan neden de böyle meydana gelmişti.

Bu söze dikkat edenler, onlar için başlangıcı olmayan irade konusunda yönelttiğimiz soruya başvursunlar. Bu soruyu kutup noktaları ve gökyüzünün hareket yönü konusunda da onların aleyhine çevirmiştik.

Böylece ortaya çıkıyor ki; Cisimlerin sonradan var olduğunu doğrulamayan kimse. “İlk”in kesinlikle cisim olmadığına ilişkinkanıt getirmeye gücü yetmez.