“Söylenmesi gereken her şey çoktan söylendi. Ancak kimse dinlemediği için her şey tekrar söylenmeli.” Andre Gide

Modern sosyoloji, tarihi, bir ilerleme süreci olarak görür. Kadim sosyoloji teorileri ise tarihi, bir gerileme olarak değerlendirir. Klasik medeniyet düşünürlerinin genellikle döngüsel ve gerilemeci bir tarih algısı bulunmaktadır. Buna göre, insanlık başlangıçtaki en iyi zamandan, daha fazla bozulma yaşayarak, daha kötü bir zamana gitmektedir.

Klasik İslam düşünürü İbn Haldun (1332-1406), bu döngüsel tarihi düşüncenin ilham kaynağını oluşturmaktadır. Ona göre, insan toplumlarının bir arada bulunmalarının sebebi, bir arada hayatlarını sürdürebilme iradeleridir. Medeniyetin anlamı, insanların kendi doğal şartlarından çıkıp, sosyal koşullar dahilinde birlikte (asabiyet duygusu içinde) yaşamalarıdır. İbn Haldun’a göre sosyal düzen ile ahlaki düzen arasında bir geçirgenlik vardır. Eğer bir medeniyet yükseliyorsa, ahlaki yapıda bir gelişme vardır. Tersine, ahlaki düzen çöküyorsa, medeniyet de çöker. İbn Haldun, toplumları ikiye ayırmıştı: Göçebe olanlar (Bedeviler) ve Yerleşik olanlar (Hadariler). O, göçebe ve yerleşik toplumlar arasındaki bulunan döngüye dikkat çekti: Göçebeler, yaşayış koşullarından ötürü savaşa, şerefe, sadakate, dayanıklılığa daha fazla önem veriyordu. Tarihi seyir, bedevîlikten hadariliğe doğru bir akıştı ve bu akış her zaman dairesel bir nitelik taşıyordu. Bu Umrân’ın doğal gelişimiydi. Ona göre geçmiş, geleceğe “suyun suya benzediği” kadar çok benzemekteydi. İbn Haldun “Tarihsel süreçte tekrarlanan şey, vakalar değil, onların arkasındaki sebeplerdir” der ve eğer tarihsel vakaların arkasındaki nedenler incelenirse, döngüsellik de bulunur.

Benzer bir çıkarımı, İbn Haldun’dan etkilenen Spengler (1880-1936) de yapmıştı. Olayların arkasında tekrarlayan nedenleri bulan Spengler, 1918-1922 yıllarında yazdığı “Batı’nın Çöküşü” adlı eserinde, “uygarlıkların yükseliş ve düşüşünün kaçınılmaz bir kader olduğunu” ilan etmişti. Ona göre her uygarlık, biyolojik bir organizma gibi doğuyor, büyüyor ve ölüyordu. “Karar Anı” isimli çalışmasında dile getirdiği “Her toplumdaki yozlaşmış unsurlar, sürekli olarak dibe batarlar. Yorgun aileler, üstün soyun düşmüş üyeleri, ruhani ve fiziksel başarısızlıklar, bayağılıklar” tüm bunlara sebepti. Spengler  dünya tarihinde 8 tip medeniyeti (Mısır, Babil, Hindistan, Çin, Antikite, Arap, Batı ve Meksika) inceledikten sonra, gelişme düzeylerine göre kültürleri üç sınıfa ayırdı: 1-Metafiziksel-dini yüksek kültürler 2-Erken simgeci kültürler 3-Geç sivil kültürler. Spengler, Batı kültürünü, “Geç sivil kültür” sınıfında, çöküş aşaması olarak tanımladı.

Spengler, Uygarlıkları, gelişim psikolojisinde olduğu gibi gördü: Uygarlığın erken dönemleri, insanın çocukluk dönemine denk gelir. Bu dönemde toplum ve din ortaya çıkmıştır. Gençlik döneminde, aklın üstünlüğü vardır. Olgunluk döneminde, entelektüellik kendini gösterir ve bu dönem sanatın, felsefenin, bilimin en çok geliştiği dönemdir. İnsanın yaşlılık dönemi gibi bir uygarlık da güçten düşmeye başlar ve çözülme olur. Bu dönemde parçalanmaya başlayan sosyal değerler, kaçınılmaz çözülmenin ve çöküşün habercisidir. Spengler, bu şekilde bir döngüsellikle, toplumların değişimini  açıklar.

Diğer bir düşünür de tarihçi ve fikir adamı Toynbee’dir.(1889-1975) Toynbee’nin düşüncelerine göre toplumlar, içsel ve dışsal tehditlere çözüm üretirse, başarılı olurlar; halkların mevcut şartlarını yeterince kavrayamaz ya da sorunlara göre kendi kültürlerini geliştiremezlerse yok olurlar. Buna göre bir medeniyet, hâkimiyet kurduğu “gelişme” çağı sonrası, kendi dahili süreçleriyle kendini güçsüzleştiren bazı durumların neticesinde “kargaşa” zamanını yaşar. Bu medeniyet, kargaşadan başarılı çıkması halinde, üçüncü aşama olan “evrensel devlet” sürecine geçer. Bu aşamada medeniyet zirveye erişmiş, yükselişini tamamlamıştır. Ancak bu süreçte medeniyet muhafazakâr bir mahiyet kazanır. Son aşamada, dinamik olmak yerine, statik  muhafazakarlık sebebiyle “parçalanma” evresi gelişir ve medeniyet sona erer. Düşünüre göre tüm uygarlıklar bu evreleri tamamlayarak ölmezler. Hatalarından ders çıkaran ve diğer kültürlerden etkilenerek çözümler üretebilen uygarlıklar, yeniden bir yükseliş çağına girebilirler. Toynbee’ye göre modernitede kurucu insan azaldığından dolayı, Batı Medeniyeti, artık dinamizm kaybı yaşamaktadır. Dolayısıyla içeriden ve dışarıdan karşılaştığı tehditleri göğüslemede zayıf düşmüştür. Toynbee’ye göre “intihara eğilimli Batı medeniyeti”ni tehdit eden başlıca unsurlar şunlardır: “Nükleer savaş, teknoloji, uzay keşifleri, aşırı tüketim, hırs, aşırı nüfus artışı, çevre kirliliği, kaos, ahlâkî çöküntü ve benmerkezciliktir.”

Tarih felsefesi alanında ortaya çıkan döngüsel teoriciliğe, sosyoloji alanından A. Sorokin (1889-1968) de katılmıştır. Tarihsel sosyoloji kuramcısı Sorokin, insanın hem beden hem ruh boyutu önemser. Her insan, toplumunda kaçınılmaz bir biçimde ortaya çıkan farklılaşma çerçevesinde, toplumun bütünleşmesini oluşturmak üzere beş düzeni ortaya çıkarır: 1- Doğru ile yanlışı birbirinden ayıran, etik düzenini, 2- Temel hak ve görevleri düzenleyen, yasal olanla, suç teşkil eden eylemleri birbirinden ayıran, hukuk düzenini, 3- Kutsal olanla, tabu olanı ayıran, dini düzenini, 4- Bilgide gerçekle, hatayı birbirinden ayıran, bilimsel düzenini ve 5- Sanat ve estetik düzenini. Bu düzenlerde uyumlu etkileşim, “sosyo-kültürel sistemi” meydana getirir. Sosyo-kültürel olgular aralarında anlam, nedensel bağ bir sistemi oluşurken, aksi durumda toplum ‘yığına’ dönüşecektir. Seçme ve sentezleme imkanını sağlayan yoğun kültürel etkileşimler, sosyo-kültürel sistem için gereklidir. Kültürel unsurlar, Sorokin’e göre, buna ihtiyaç duymayan toplumlarda oluşmazlar. 

Sorokin uygarlıkların yükseliş ve düşüş süreçlerine odaklanma yerine, kültürlerin duygusal ile düşünsel gelgitlerine yönelmiştir. Duygusal kültürler, duyularla elde edilebilen hissi, hazcı, pratik ve materyalisttir. Düşünce kültürleri ise akıl kanalıyla elde edilen şeylere vurgu yapar. Sorokin’e göre bir kültürde, bu kutuplardan sadece birisine yönelen bir hareket, diğer kutbu temsil eden güçlerin direnciyle karşılaşır. Bir uca ne kadar çok vurgu yapılırsa, diğer kutuptan gelebilecek direnç de o düzeyde artar. Her toplumda bu iki güç arasında, değişik düzeylerde gerilim mevcuttur. Bu gerilim uzun vadede toplumda bir istikrarsızlık oluşturur. Bu istikrarsızlık aynı zamanda sosyal değişimin temel yapısını teşkil eder. Sorokin, sosyo-kültürel gelişmenin, duygusal ve düşünsel dinamiklerin birbirini dengelemesi ile gerçekleşeceğini düşünür.

Görüldüğü üzere, mevcut dünya düzeninin, ‘modern zaman dilimi’ olarak adlandırıldığı günümüzde, emperyalist ve kapitalist düzenin oluşturduğu eşitsizlikler, tarihin özgürlük ve mutluluk vaat eden bir geleceğe doğru ilerlemekte olduğu fikrini sorgulamaya neden olmuştur. Ortaya alternatif düşünce olarak, “döngüselci tarih” fikri çıkmıştır. İbn Haldun’un kültürleri bir organizma gibi gören temel düşüncesinden hareketle, bahsi geçen düşünürler, “tarihsel süreçte tekrarlanan şeyin, olaylar değil, onların arkasındaki sebepler olduğunu” göstermeye çalışmışlardır. Öyle ki çoğu tarihi süreçler, belirli bir yol izlemekte ve kendi gelişimini tamamladığında, yine başa dönmektedir. O halde nedenler üzerinde daha fazla düşünmek, tarihten gerekli dersleri çıkarmak insanlık için en önemli esastır. Sözümüzü, Mehmet Akif’in dileğiyle bitirelim: “Tarihi, tekerrür diye, tarif ediyorlar; Hiç ibret alınsaydı, tekerrür mü ederdi?”

Yardımcı Kaynaklar: Nebati, N. (2019). İbn Haldun düşüncesinde tarih, zaman ve döngüsellik, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/731469